باید توجه داشت در نظر گرفتن مدرسه تنها به عنوان یک محیط آموزشی با مجموعه ای از قوانین خشک انضباطی و تربیتی نمی تواند در برانگیختن انگیزه کودکان به سوی علم و دانش موثر واقع شود.
مدارس همان گونه که در پرورش و شکوفایی استعداد دانش آموزان مهم ترین نقش را ایفا می کنند، در برقراری آرامش روانی، نشاط، سلامت روح و جسم آنان یا برعکس، افسردگی و گوشه گیری آنها نیز دخیل اند. معلمان باید مانند والدین کودک یا حتی مهربان تر از آنان باشند.
دانش آموزی که متعلق به خانواده ای از هم گسیخته است، به یک تکیه گاه و پشتوانه مطمئن نیاز دارد. این چنین کودکی ممکن است به علت احساس فقدان امنیت به آسانی به کسی اطمینان نکند و ناراحتی خود را بروز ندهد. به این ترتیب یا به کودکی افسرده و منزوی تبدیل می شود یا با پرخاشگری و آزار و اذیت اطرافیان بر احساس درونی خویش غلبه می کند.
در چنین مواردی فقط یک مربی مهربان، دلسوز و فداکار می تواند با جلب اطمینان کودک به خود، مشکل او را جویا شده و این موجود بی پناه را از سرگردانی، دلهره و اضطراب نجات دهد. محیط مدرسه باید به گونه ای باشد که کودک در آن احساس امنیت کند و با میل و رغبت به آنجا قدم گذارد. باید توجه داشت در نظر گرفتن مدرسه تنها به عنوان یک محیط آموزشی با مجموعه ای از قوانین خشک انضباطی و تربیتی نمی تواند در برانگیختن انگیزه کودکان به سوی علم و دانش موثر واقع شود.
● مدرسه و دانش آموز
دانش آموزان پایه های متعدد تحصیلی از طبقات گوناگون اجتماع با فرهنگ ها، اعتقادات و آداب و رسوم خاص خانواده های خود به این مکان آموزشی قدم می گذارند. بالطبع شیوه برخورد و رفتار آموزگار و مربی با توجه به روحیات و خلق و خوی آنان، باید متفاوت باشد.
برای تشویق کودکان به فراگیری علم لازم است اخلاق نیکو و پسندیده نیز در کنار قوانین انضباطی مدرسه گنجانده شود. مهم ترین عاملی که سبب فساد اخلاقی کودک و انحطاط وی می شود، بی توجهی و طرد او از کانون خانواده و محیط مدرسه است. او هنگامی که خود را در میان انبوهی از انسان ها، تنها و بی کس احساس می کند ناگزیر می شود به افرادی روی آورد که برای او ارزش و اهمیتی قایل می شوند.
در بیشتر موارد متوسل شدن به گروه های منحط جامعه و باندهای متعدد نتیجه همین سردرگمی و طردشدگی کودک است. وضع روانی کودک که حاصل تعامل و ارتباط متقابل او با محیط خانواده است، یکی از عوامل تعیین کننده وضع تحصیلی اوست. محیط خانواده چه از نظر اقتصادی و چه از نظر شیوه های تربیتی پدر و مادر، تاثیری انکارناپذیر در چگونگی حالت روانی و درنهایت وضع تحصیلی او خواهد داشت. همه دانش آموزان از وضعیت اقتصادی مشابهی برخوردار نیستند.
کودکی که به علت فقر مالی از حداقل امکانات رفاهی برخوردار است، احتمالا از لحاظ روحی و روانی نیز با مشکل مواجه می شود. بدون شک این امر از جمله مسایلی است که می تواند در افت تحصیلی وی تاثیر داشته باشد (به خصوص کودکانی که برای برطرف کردن احتیاجات خانواده ناگزیرند پس از مدرسه کار هم بکنند).
● رشد کودک، موفقیت تحصیلی
یک جنبه از تفاوت های فردی میان کودکان از حیث عملکرد تحصیلی، تفاوت آنها در رشد طبیعی و متعادل جسمی است. برای مثال چنان چه کودک از لحاظ بعضی جنبه های رشد جسمی عقب افتادگی داشته و یا دارای مشکلاتی باشد، طبیعی است که نمی توان انتظار داشت جریان تحصیلی خود را به طور عادی و طبیعی طی کند.
کودکی که چشم ضعیف یا شنوایی ناقص دارد یا از لحاظ بدنی دچار خستگی زودرس می شود و یا به علت کمبود غذایی از جسم سالمی برخوردار نیست، چگونه می تواند در امر تحصیل فرد موفقی باشد؟
در اینجاست که آموزگاران باید متوجه تفاوت های فردی میان دانش آموزان باشند. پس همان گونه که والدین نباید فرزند خود را با فرزندان دیگرشان یا با سایر کودکان مقایسه کنند، در مدرسه نیز مربیان نباید استعدادها و قابلیت های دانش آموزی را به دانش آموز دیگر متذکر شوند یا او را ملامت کنند.
بعضی از آموزگاران درباره دانش آموزان خود به طور ناصحیح و اشتباه قضاوت می کنند. همان طور که پیش از این نیز یادآوری شد کودکان از خانواده های متعدد با روحیات متفاوت به مدرسه قدم می گذارند. اگر کودکی در درسی ضعیف است یا هنگام بیان مطالب با لکنت زبان مواجه می شود، این امر همیشه دلیل بر عقب ماندگی او نیست. این دسته از کودکان به محبت و رسیدگی بیشتر نیازمندند. به وجود آوردن پیوند دوستی میان آموزگار و دانش آموز موجب می شود که کودک به راحتی مشکل خود را با مربی مطرح کرده و از او راهنمایی بخواهد.میگنا دات آی آر،در این صورت معلم نیز به علت واقف بودن به ناراحتی کودک می تواند در صدد کمک به او برآمده و با تشویق او به درس خواندن و شرکت در فعالیت های درسی او را در زمره شاگردان زرنگ کلاس قرار دهد.
● مشق شب
در محیط کلاس بار درسی شاگردان باید براساس توان و کشش کودکان تنظیم شود. دادن تکالیف سنگین و پرحجم به همه دانش آموزان کلاس به طور مساوی، نتیجه توجه نکردن به تفاوت های فردی کودکان است.
بعضی از معلمان معتقدند که دادن تکالیف سنگین درسی به دانش آموزان موجب می شود که آنان بیشتر دقت خود را صرف نوشتن کرده، در نتیجه فرصت کمتری برای بازیگوشی و شیطنت به دست آورند! باید دانست دانش آموزی که بیشتر وقت خود را به نوشتن تکلیف اختصاص می دهد نه تنها از نظر جسمی دچار خستگی می شود بلکه از لحاظ زمانی نیز با کمبود وقت مواجه شده و نمی تواند درس های خود را فرا گیرد.
تکالیف درس و مشق شب باید به اندازه ای باشد که کودک ضمن پرداختن به آنها هم مطالب را بیاموزد و هم بتواند به سایر درس هایش رسیدگی کند و فقط برای انجام وظیفه و سلب مسوولیت تن به انجام آن ندهد. از طرفی، بازی و تفریح از جمله نیازهای ضروری کودک است که لازم است اولیا و مربیان گرامی به آن توجه داشته باشند.
بعضی از معلمان دوره راهنمایی، علاوه بر درس های کلاسی، تکالیف فوق برنامه نیز به دانش آموزان می دهند. البته این کار برای ارتقا و بالا بردن دانش و فرهنگ شاگردان بسیار موثر است ولی باید در نظر داشت که به سایر درس های آنان لطمه ای وارد نشود. به طور کلی وظیفه یک مربی فقط تدریس و رسیدگی به تکلیف درسی کودکان نیست. زیرا او باید نیمی از شخصیت کودک را نیز شکل دهد.
● نتیجه
برای برطرف کردن مشکلات عاطفی و درسی دانش آموزان باید میان والدین کودک و مربیان مدارس، همکاری متقابل وجود داشته باشد. تحقق چنین امری مستلزم انجام اقدامات زیر است: والدین باید وضعیت روحی، اخلاقی و اجتماعی کودک در محیط منزل و سایر محیط های غیر آموزشی دیگر را برای مربی او شرح دهند تا ضمن مطابقت دادن آ ن با رفتار وی در مدرسه به یک نتیجه کلی دست یابند.
اگر بنا به دلایلی مانند از هم گسیختگی خانواده، امکان دسترسی به والدین کودک وجود نداشته باشد، بهتر است پرونده شخصی و محرمانه کودک در اختیار آموزگار قرار داده شود تا ضمن بررسی آن، با مشکلات کودک بهتر و بیشتر آشنا شده و درصدد کمک به او برآید.
استرس در دانش آموزان و راه های کاهش آن
انواع اضطراب تحصیلی :
· اضطراب تسهیل کننده یا تسریع کننده : میزان متوسط اضطراب و فشار موجب تسهیل کارکردفرد می شود.
· اضطراب ناتوان کننده :اگر اضطراب از حد معینی فراتر رود باعث پریشانی ، عدم تمرکز ، احساس درماندگی ، اختلال ذهنی ،شناختی و رفتاری /جسمی می گردد.
عملکرد ضعیف افراد مضطرب تنها به نقایص شناختی مربوط نمی شود. دراین افراد اضطراب می تواند مربوط به شایستگی و صلاحیت انجام امتحان ، نقص درروش های مطالعه و کمبود مهارت های امتحان باشد.
در اضطراب امتحان متغیرهای زیادی مؤثر می باشد که در این میان اضطراب عمومی و کلی مهم تر می باشد.
زمان شکل گیری اضطراب امتحان :
اضطراب امتحان در سنین 12ـ10 سالگی شکل می گیرد .
در 25% از دانش آموزان اضطراب امتحان آسیب زا بوده و با افزایش سن میزان آن افزایش می یابد.
نقش جنسیت در اضطراب امتحان :
به دلیل مسایل فرهنگی و نقش های جنسیتی دختران مضطرب تر از پسران هستند ،زیرا اضطراب توسط دختران و زنان پذیرفته شده است . (کریگ و دابسون 1995).
گسترش و ثبات اضطراب امتحان :
ساراسون (1973) اعتقاد دارد،اضطراب حالتی است که در تعامل والدین با کودک گسترش یافته و ثبات می یابد. او ادعا می کند والدین کودکان دارای اضطراب امتحان ، علاوه بر این که نیاز به محبت و امنیت آنها رانادیده می گیرند ،درکمک کردن به آنها نیز کارا نیستند. این اولیا فرزندان خود را بون توجه به علایق و استعدادهای آنهابرای کسب موفقیت مورد نظر خود تحت فشار قرار می دهند. در برخی موارد والدین آرزوهای تحقق نیافته ی خود را به فرزندانشان القا می کنند.
عوامل مؤثردرمیزان اضطراب امتحان :
· تنبیه کودک به واسطه ی نمره ی کم
· انتظارات معلم
· مهارت های تحصیلی و روش های مطالعه
· دشواری امتحان
· شرایط برگزاری امتحان
· هوش
· طبقه اقتصادی ،اجتماعی
· انگیزه پیشرفت
· نوع شخصیت
· و ...
·
عوامل بوجود آورنده ی اضطراب امتحان :
1. فردی: انتظاربیش از حد از خود/ضعف اعتماد به نفس/عدم باور مثبت نسبت به موفقیت / رقابت بیش از حد/عدم آمادگی و برنامه ریزی لازم / عدم تمرکزبر امتحان و درس خواندن /شخصیت مضطرب و کمال گرا/کم بودن انگیزه / هوش متوسط/ و...
2. خانوادگی :سخت گیری بیش از اندازه /عدم حمایت و تشویق /والدین مضطرب/اختلافات خانوادگی /رقابت غیر منطقی/تهدیدهای بی مورد/توجه بیش از حد به مسایل تحصیلی فرزند/ الگوهای خشک فرزندپروری/سرزنش و تنبیه / وضعیت اقتصادی پایین / عدم تشویق / و...
3. عوامل مدرسه ای : انتظارات غیر واقعی آموزگاران /محیط نامناسب امتحان / مقررات خشک/ نوع پرسش های امتحان / ایجاد رقابت های ناسالم / عدم توجیه دانش آموزان برای امتحان /عوامل مزاحم مثل سر و صداو نور/ تهویه ی نامناسب
نشانه ها و علایم اضطراب امتحان :
· oناراحتی های گوارشی ،آشفتگی معده ،سرگیجه، بی اشتهایی، حالت تهوع
· تپش قلب ، بی خوابی، تنگی و کوتاهی نفس
· لرزش در صدا ، ضعف ، عرق کردن
· لکنت زبان ،خشکی دهان
· عدم تمرکز ، ضعف خود پنداره ، آشفتگی ذهن ، ارزیابی غلط از توانایی های خود، افت تحصیلی ، بیزاری از مدرسه ، خطاهای ادراکی، حواس پرتی، هیجانات افراطی، کاهش سیستم ایمنی بدن
علایم اضطراب پس از امتحان :
· بی تفاوتی ساختگی و ظاهری
· احساس گناه ( چرا بیشتر مطالعه نکردم )
· خشم ( آموزگار نمی خواست من نمره ی قبولی بیاورم )
· سرزنش ( اگر کتاب درسی آنقدر خسته کننده نبود! )
· افسردگی ( دلیلی نمی بینم که بعد از امتحان در مدرسه بمانم)
·
درمان های روان شناختی ،دارودرمانی یا هردو ؟
مطالعات نشان داده است که انواع خاص مداخله های روان شناختی نه تنها از دارو نماهای معتبرمؤثر- تر هستند بلکه بهتر از رویکردهای دارویی موجود بوده و دست کم در موقعیت قابل قبولی قرار دارند . مداخله ی روان شناختی اثر دراز مدت و حتی بیماران تا دوسال بعد نیز وضعیت بهبود خود را حفظ می - کنند ، درحالی که داروها عوارض جانبی مانند گیجی ،خشکی دهان را ایجاد نموده و قطع آن نیز به دلیل وابستگی جسمی و روانی فرد را دچار مشکل می نماید .
شیوه های درمانی شناختی ـدرمانی
1. تن آرامی
2. حساسیت زدایی منظم
3. ایمن سازی در مقابل استرس
4. آموزش مهارت های مطالعه
5. مقابله با باورهای غیر عقلانی و غیر منطقی
6. ایمن سازی در مقابل استرس
7. روش پس خوراند زیستی ( افراد به گونه ای به دستگاه های هدایت کننده متصل می شوند تا بتوانند پیوسته اطلاعات دقیقی درباره ی فعالیت های فیزیولوژیکی خود مانند ضربان قلب یا تنش عضلانی رادر اختیار داشته باشند . براساس دستور العمل های درمانگر و توجه به علامت های دستگاه هدایت کننده بیماران به تدریج می آموزند که فعالیت های ارادی و حتی فعالیت های فیزیولوژیکی غیر ارادی خود را مهار کنند . )
8. آموزش توجه (عدم توجه به محرک های نامربوط به تکلیف و توجه به محرک های مربوط به تکلیف)
نقش اولیای مدرسه در کاهش اضطراب امتحان :
- عدم ایجاد ترس و واهمه از امتحان در دانش آموزان ( جلسه ی امتحان نه انتقام)
- اطمینان خاطر به دانش آموزان درراستای طراحی سؤالات از متن کتاب
- گنجاندن سؤالات دشواردر شماره های آخر
- اجتناب از ایجاد رقابت ناسالم در میان دانش آموزان
- هدف امتحان ارزیابی از دانسته های دانش آموزان می باشد نه آنچه را که نمی دانند
- توجه به اصول سنجش و اندازه گیری خصوصاً سطح دشواری سؤالات
- اجرای امتحانات مستمر و خودآزمایی به منظور آشنا کردن دانش آموزان با سؤالات و نحوه ی امتحان
- کاهش اعتبار نمره و ارزش گذاری به فعالیت های علمی و تحقیقات
- آموزش های جبرانی
- اجرای مسابقات علمی متعدد
- و ...
نقش مدیر در کاهش اضطراب امتحان :
· اعلام برنامه ی امتحان به دانش آموزان یک هفته قبل از امتحان
· تنظیم زمان آزمون ها با توجه به سختی و آسانی دروس
· اجتناب از برگزاری امتحانات با وقت بسیار کم
· هدایت دانش آموزان به محل برگزاری امتحان چند دقیقه قبل از شروع آزمون
· پیش بینی محل برگزاری و امکانات مناسب مانند تهویه ، نور کافی ، دمای مناسب ، صندلی ، حذف عوامل مزاحم صوتی و ... جهت اجرای آزمون
· توسل به دعا و نیایش و توکل به خدا هنگام شروع امتحان
· عدم جابجایی دانش آموزان هنگام شروع امتحان
· حضور معلم در جلسه و بیان جملات آرامش بخش به دانش آموزان
· عدم گفتگو با دانش آموز در زمان امتحان
· عدم توقف مراقبین بالای سر دانش آموزان
· عدم گوشزد نمودن مراقبین به جواب اشتباه سؤال
· اجتناب از برخورد شدید با دانش آموزان خاطی
· پیش بینی سیستم تهیه سؤالات امتحانی با کیفیت بالا و خوانا و مناسب
· عدم گفتگو با دانش آموزان حین امتحان
نقش خانواده در کاهش اضطراب امتحان :
· جو عاطفی دور از تنش و مشاجره
· محدود نمودن میهمانی و رفت و آمدهای مکرر
· توجه به خواب ، استراحت و تفریح دانش آموزان
· کاهش یا حذف وظایف محوله ی خانگی به دانش آموزان
· حمایت عاطفی و اطمینان بخشی دردوران امتحانات به دانش آموزان
· کاهش زمان تماشای تلویزیون تا حد امکان
· خودداری از ایجاد ترس ودلهره در دانش آموزان
· خودداری از فشار و توقع بیش از برای مطالعه از دانش آموزان
· خودداری از سرزنش دانش آموزان به واسطه ی امتحان ناموفق
· خودداری از حبس نمودن دانش آموزان جهت مطالعه
· پیش بینی تغذیه ی مناسب و قوی ویژه ی دانش آموزان در ایام امتحانات و عدم مصرف مواد کافئین دار مانند : نوشابه ، قهوه و غذاهای ادویه داردربرنامه ی غذایی
· عدم بروز انتظار بالا و کمال گرایی از فرزندان از سوی خانواده نسبت به نمرات بالا
· عدم مقایسه فرزندان با یکدیگر و با دیگران
· عدم تأکید مکرربه درس خواندن
· ایجاد انگیزه ، تقویت روحیه با ارایه ی پاداش و تقویت های مطلوب
· مروربرگه های امتحانی فرزندان به منظور شناسایی ورفع نقاط ضعف درسی آنان
· مصرف عرق نعناع ، دوغ ، عرق بیدمشک و کاسنی
نقش دانش آموزان در کاهش اضطراب امتحان :
· توسل به دعا و نیایش و توکل به خدا هنگام امتحان
· تقسیم مباحث کتاب ومطالعه ی به مرور دروس
· تنظیم وقت با برنامه ی امتحانی
· بستن کتاب وتکرار مطلب آموخته شده به منظور کاهش اضطراب
· تکرار جملاتی مانند : « شروع هرکاری درابتدا آنطور که باید خوشایند نیست ، وقتی که پیشرفت کردم انگیزه ی بیشتری پیدا خواهم نمود. » به منظور کاهش اضطراب و افزایش اعتماد به نفس
· شب امتحان زمان مرور درس است .
· اضطراب نوعی احساس فریب انگیز است که به شما القا می کند از پس هرکاری که قراراست انجام دهید بر نمی آیید. پس در شرایط اضطراب دست از تلاش و کوشش برندارید و به مطالعه ی درس امتحانی مشغول شوید .
· بیان اضطراب و قلمداد نمودن اضطراب امتحان به عنوان یک اختلال جزیی
· استراحت و غذای کافی جهت شب امتحان
· حفظ سلامتی و آرامش روانی در دوران امتحان
· نشستن روی صندلی امتحان و کشیدن چند نفس عمیق
· رهانمودن عضلات بدن و تنفس عمیق
· پوشیدن لباس مناسب و خوردن تغذیه ی کافی قبل از امتحان
· خودداری از القای منفی مانند : من حتماً قبول نخواهم شد.
· ابتدا سؤالات آسان را پاسخ دهید
· به اتفاقات و رخدادهای خاص درجلسه توجه نکنید.
· از نشستن در کنار دانش آموزان مزاحم خودداری کنید.
تهیه و تنظیم از محبوبه ملکی-کارشناس ناحیه 3 اداره آموزش و پرورش استان کرمانشاه
فرض کنیم آخر این هفته امتحان ریاضی دارید . اول از همه به سراغ چه می روید ؟ سوالات کتاب ؟ جزوه معلم یا سوالات امتحانی ؟ هیچ کدام از این ها صحیح نیست. شما تا وقتی روی درس مسلط نشده اید قطعا نباید به سراغ پاسخ دادن به سوال بروید و تا وقتی هم که نمی دانید معلمتان از روی چه درس داده است به سراغ جزوه رفتن کمی زود است. واقعیت این است که بسیاری از دانش آموزان بیشتر مواقع فراموش می کنند که کتاب درسی اولین و مهم ترین منبع درسی شما است. شاید آنچه که داخل کتاب درسی آمده زیاد قابل فهم نباشد اما اولا چه بهتر که از چند سال قبل از امتحانات بزرگ مثل امتحانات نهایی و کنکور استفاده و خواندن کتاب درسی را یاد بگیرید و ببینید درمورد درسی که معلم به شما یاد داده است چه چیزهایی داخل کتاب است. اهمیت زودهنگام این موضوع را می توانید به راحتی در امتحانات تیزهوشان و نمونه دولتی و تشابه سوالات با سولات داخل متن کتاب مشاهده کنید. بعد از کتاب حالا می توانید به سراغ جزوه معلم هم بروید. استفاده از کتاب های کمک آموزشی را به هیچ وجه قبل از کتاب و جزوه معلم پیشنهاد نمی کنیم. به یاد داشته باشیم رعایت ترتیب درست منابع به عنوان اولین روش صحیح مطالعه برای دانش آموزان باعث می شود از ابتدا نه کار را برای خودمان بیخودی سخت کنیم یعنی مطالعه مفید داشته باشیم و آنچه را که می توانیم با استفاده از منابع ساده یاد بگیریم بی جهت به منابع کمک آموزشی نکشانیم و یا اگر در مدرسه ای درس می خوانیم که معلم به هزار و یک دلیل آنچه باید درس بدهد را بطور کامل آموزش نمی دهد این مشکل را با مقایسه کتاب و جزوه معلم به زودی بفهمیم و نگذاریم آنچه را که باید در کتاب سال اول ریاضی یاد بگیریم سال ها بعد یک معلم دیگر به ما گوشزد کند که بلد نیستیم.
تهیه و تنظیم از محبوبه ملکی-کارشناس مشاور ناحیه 3 اداره آموزش و پرورش استان کرمانشاه